Ελένη

Α΄ Επεισόδιο (στ. 437-494)

Ο μονόλογος του Μενέλαου

Το Α΄ επεισόδιο ξεκινά με το Μενέλαο, ένα νέο πρόσωπο αλλά όχι και το πρώτο που μπαίνει στην σκηνή. Έχει προηγηθεί ο Τεύκρος, ο οποίος ήδη στην Πάροδο έδωσε την πρώτη ώθηση για την εξέλιξη του μύθου. Επομένως, ο Μενέλαος εμφανίζεται – ερχόμενος από τη δεξιά πάροδο – σε μια άδεια σκηνή και απαγγέλλει έναν μονόλογο, με τον οποίο αυτοσυστήνεται και δίνει πλήρη στοιχεία για το γενεαλογικό του δέντρο. Με άλλα λόγια κάνει ό,τι ακριβώς απαιτεί ένας πρόλογος. Γι΄ αυτό κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι εδώ έχουμε την τεχνική του διπλού Προλόγου. Πράγματι ο μονόλογος του Μενέλαου θυμίζει σε πολλά σημεία το μονόλογο της Ελένης˙ όμως παίζει τον ίδιο ρόλο; Ας θυμηθούμε ξανά ποιος είναι ο ρόλος του Προλόγου : να ενημερώνει τους θεατές για τους θεματικούς άξονες του έργου και για τα πρόσωπα δράσης. Η Ελένη το κάνει αυτό στραμμένη προς τους θεατές και με όλο τον πόνο που την έχει κατακλύσει. Ο Μενέλαος όμως που δεν ξέρει  πού βρίσκεται απλώς περιφέρεται  ερευνώντας στον σκηνικό χώρο και μονολογεί , δηλαδή ανακοινώνει απλώς φωναχτά τις σκέψεις του. Κι επειδή είναι μόνος του δεν υπάρχει ανάγκη να απευθυνθεί σε κανέναν, οφείλει όμως να αυτοσυστηθεί στους θεατές. Έτσι ερμηνεύεται ο μονόλογος-αυτοπαρουσίαση και μολονότι θυμίζει πρόλογο στη δομή και το περιεχόμενό του, στην πράξη δεν είναι.

Το περιεχόμενο του μονόλογου

Αν και θίγει τα ίδια θέματα με την Ελένη στον αντίστοιχο μονόλογο του Προλόγου, διαφοροποιείται ως προς τα ακόλουθα:

-         Είναι υπερήφανος για την καταγωγή του και το δηλώνει στην παρουσίαση του γενεαλογικού δένδρου του, σε αντίθεση με την Ελένη που καταριέται τις θεϊκές της καταβολές.

-         Ο Μενέλαος θεωρεί ότι υπεύθυνη για τις συμφορές του είναι μία κληρονομική κατάρα που ανάγεται στο φοβερό έγκλημα του Τάνταλου. Η Ελένη πάλι θεωρεί ότι η ύπαρξή της καταδικάστηκε από την στιγμή της γέννησής της.

-         Ο Μενέλαος διαμαρτύρεται για τους θεούς και την στάση τους απέναντί του, ενώ η Ελένη προχωράει περισσότερο και τους αφορίζει-καταγγέλλει για τα παιχνίδια τους εις βάρος της.

Το ήθος του Μενέλαου

Στο παρελθόν : δημοφιλής βασιλιάς, ένδοξος ήρωας, γενναίος πολεμιστής.

Στο παρόν : κουρελής ναυαγός που ζητιανεύει τροφή και κατηγορεί για την τωρινή του κατάσταση τους προγόνους του. Υπερτονίζει το παρελθόν του, γίνεται κωμικά αλαζονικός, όταν παρουσιάζει τον εαυτό του ως το μεγάλο στρατηλάτη του Τρωικού πολέμου, αυταπατάται ότι εξακολουθεί να έχει στο πλάι του την Ελένη και κομπάζει για τις παλιές του δόξες. Δεν είναι, λοιπόν, παρά μια παρωδία ήρωα και μάλιστα θα έλεγε κανείς ότι περισσότερο μοιάζει με κωμικό παρά με τραγικό ήρωα.

Είναι τραγικός ήρωας ο Μενέλαος;

Σίγουρα υπάρχει στη ζωή του μεταστροφή της τύχης, μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία. Αλλά ακόμη και μέσα στη δυστυχία του ένας τραγικός ήρωας μπορεί να είναι αξιοπρεπής, όπως συνέβη με τον Τεύκρο. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με το Μενέλαο που δε φαίνεται να έχει την υπομονή και το σθένος να αντιμετωπίσει την παρούσα κατάσταση. Γι΄ αυτόν δυστυχία δεν είναι η απιστία της Ελένης ή ο πόλεμος αλλά η απώλεια των πολυτελών στολών στο ναυάγιο. Για τον καινοτόμο όμως Ευριπίδη  τραγικός ήρωας είναι αυτός που βρίσκεται σε κατάσταση τραγικού αδιεξόδου. Και ο Μενέλαος είναι ένας βασιλιάς που μέσα σε μια στιγμή έχασε τα πάντα, ίσως ακόμη και τη δυνατότητα να επιβιώσει. Όσο κωμική, λοιπόν, κι αν είναι η εμφάνισή του, δεν παύει να είναι μια ιδιαίτερα τραγική φιγούρα. Αυτή μάλιστα η τραγικότητά του τονίζεται ακόμη περισσότερο με την σκόπιμη υπερβολή του Ευριπίδη ότι αυτός ήταν ο πρωτεργάτης της ελληνικής νίκης εναντίον των Τρώων. Μπορεί – σύμφωνα με τα ιστορικά δεδομένα – ο Μενέλαος να μην ήταν ο αρχηγός της εκστρατείας, αλλά στο κάτω-κάτω ο πόλεμος έγινε για την αποκατάσταση της δικής του τιμής κι εξάλλου στο θέατρο η ιστορική αλήθεια δεν έχει τον πρώτο λόγο. Η τραγικότητα του Μενέλαου μεγεθύνεται και με την πλάνη του για την Ελένη : Όλα αυτά τα χρόνια πολεμούσε για ένα είδωλο αγνοώντας τα παιχνίδια των θεών και τη διπλή υπόσταση της γυναίκας του.

Τα κουρέλια του Μενέλαου

Η εμφάνιση του Μενέλαου μας γυρνά στο βασικό μοτίβο της τραγωδίας, το φαίνεσθαι και το είναι. Ποιος είναι στ΄ αλήθεια ο Μενέλαος και ποιος φαίνεται πως είναι; Ο ένδοξος βασιλιάς της Σπάρτης ή ο ζητιάνος ναυαγός; Και ταυτόχρονα ξαναβλέπουμε την καταδίκη του πολέμου μέσα από την απαξίωση του ηρωικού ιδεώδους. Ο πρωταγωνιστής μας προβάλλεται περισσότερο σαν αντιήρωας παρά σαν ήρωας. Τέλος, με τον τρόπο αυτό εξυπηρετείται και η θεατρική οικονομία του έργου, αφού κανείς δεν μπορεί να τον αναγνωρίσει.