Οδύσσεια Ραψωδία ε 50-165

Η σκηνή ξεκινάει με ένα τυπικό θέμα, την προετοιμασία θεού που πρόκειται να δράσει. Σε σύγκριση με το προηγούμενο σκηνικό προετοιμασίας της Αθηνάς η προετοιμασία του Ερμή παρουσιάζει πολλές ομοιότητες : τα σαντάλια, το πέταγμα, το ραβδί του Ερμή. Συγκεκριμένα οι στίχοι που μπορούν να συγκριθούν είναι : α 109 και ε 51, α 110-111 και ε 52-53, α 115 και ε 57-59, α 114 και ε 54.

 Το μαγικό ταξίδι του θεού αισθητοποιείται με μιαν εικόνα παρμένη από το φυσικό κόσμο : ο Ερμής παρομοιάζεται με έναν γλάρο που πετάει πάνω από τη θάλασσα, αγγίζει τα κύματα, βρέχει τα φτερά του. Πρόκειται για μία από τις περίφημες Ομηρικές παρομοιώσεις, τις διεξοδικές και πολύστιχες παρομοιώσεις που παρεμβάλλονται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση σαν ξεχωριστές ιστορίες ή εικόνες και συνήθως είναι εμπνευσμένες από τον κόσμο της φύσης. Σε κάθε παρομοίωση εξετάζουμε :

α. ποιο είναι αυτό που παρομοιάζεται

β. ποιο είναι εκείνο με το οποίο παρομοιάζεται

γ. ποιο είναι το γνώρισμα ως προς το οποίο παρομοιάζεται και

δ. πώς λειτουργεί λογοτεχνικά η παρομοίωση στη διήγηση.

Στη συγκεκριμένη παρομοίωση (στ. 59-63) :

α. παρομοιάζεται ο Ερμής, καθώς ταξιδεύει πάνω στη θάλασσα

β. με γλάρο που πετάει πάνω από τη θάλασσα βρέχοντας τα φτερά του στα κύματά της

γ. η παρομοίωση γίνεται ως προς τον τρόπο του πετάγματος και 

δ. η κινητική - οπτική εικόνα του γλάρου μας βηθά να αναπλάσουμε τη φανταστική εικόνα του θεού που κινείται με μαγικό τρόπο. Επιπλέον, ο ποιητής μας απομακρύνει από τη μονοτονία της αφήγησης και μας χαλαρώνει για να παρακολουθήσουμε την κύρια διήγηση με αμείωτο ενδιαφέρον. Από αυτή την άποψη η παρομοίωση λειτουργεί όπως η επιβράδυνση. 

Από άποψη φιλολογική, μία παρομοίωση διαθέτει:

α. το αναφορικό μέρος που εισάγεται με τις λέξεις σαν, όπως, καθώς...

β. το δεικτικό μέρος που εισάγεται με τις λέξεις έτσι, παρόμοια...

γ. τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση

Η περιγραφή του νησιού

Αυτή γίνεται με λυρικό αλλά κάπως ανορθόδοξο τρόπο. Πρώτα παρουσιάζεται το εσωτερικό της σπηλιάς και μετά ο εξωτερικός χώρος. Η περιγραφή, λοιπόν, ξεκινά από την σπηλιά, γιατί εκεί βρίσκεται η Καλυψώ, ευτυχισμένη, συνεχίζεται με την εξωτερική περιγραφή του τοπίου που ταιριάζει με τη διάθεση της θεάς και ολοκληρώνεται με την είσοδο του Ερμή στην σπηλιά. Ο Οδυσσέας δε βρίσκεται εκεί μαζί της αλλά σε μια άκρη του νησιού, αμέτοχος σε αυτή την ευτυχία να θρηνεί για τη μοίρα του. Ξεκάθαρη η αντίθεση των δύο εικόνων.

Η σπηλιά : η εικόνα είναι οπτική, ακουστική και οσφρητική. Ακολουθεί περιγραφή του δάσους, της κληματαριάς, των τεσσάρων κρηνών και των μαλακών λιβαδιών.  Αυτή η εκπληκτική ομορφιά της Ωγυγίας προβάλλεται σκόπιμα σε αντιπαράθεση με τη γυμνή Ιθάκη για να τονιστεί το δέσιμο του Οδυσσέα με την πατρίδα του. Ο Οδυσσέας αναπολεί με νοσταλγία την Ιθάκη και κάθε άλλο παρά μαγεμένος είναι από το νησί της Καλυψώς. Τόσο μεγάλη είναι η αγάπη του για την πατρίδα του.

Ο Οδυσσέας είναι απών κατά τη συνάντηση Ερμή και Καλυψώς κι έτσι τονίζεται και η μη συμμετοχή του σε όλη αυτή την ομορφιά. Η πρώτη εικόνα που έχουμε για τον Οδυσσέα είναι εκείνη ενός πονεμένου ξενιτεμένου που ατενίζει τη θάλασσα γεμάτος νοσταλγία και συγχρόνως απελπισία. Η εικόνα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα της ευτυχισμένης θεάς και του ειδυλλιακού τοπίου.

Η υποδοχή της Καλυψώς

Καλωσορίζοντας τον Ερμή Η Καλυψώ είναι ευγενική, αυθόρμητη και εκδηλωτική. Υπόσχεται ακόμη και πως θα κάνει με προθυμία ό,τι της ζητήσει ο Ερμής. Βέβαια αυτό το κάνει χωρίς να γνωρίζει τον σκοπό της επίσκεψης του θεού, ενώ οι ακροατές γνωρίζουν πολύ καλά την τραγική δέσμευση που έκανε μέσα στην άγνοιά της και γι΄ αυτό τη συμπονούν. Έχουμε, επομένως, εδώ επική ειρωνεία.

Ακολουθεί μία τυπική σκηνή φιλοξενίας που θα μας θυμίζει την αντίστοιχη σκηνή Τηλέμαχου - Αθηνάς. Το τυπικό είναι ακριβώς το ίδιο, μόνο που το φαγητό έχει αντικατασταθεί από την αμβροσία και το ποτό από το νέκταρ.

Η προθυμία της Καλυψώς διευκολύνει τον Ερμή στη δύσκολη αποστολή που έχει, αλλά και πάλι επιστρατεύει τη διπλωματικότητά του και τη ρητορική του δεινότητα για να απαλύνει την οδυνηρή ανακοίνωση που πρόκειται να κάνει. Καθυστερεί την ανακοίνωση της εντολής επιρρίπτοντας ευθύνες στο Δία για όσα ακολουθήσουν και ταυτόχρονα λέει ότι έρχεται παρά τη θέλησή του σε ένα νησί μακρινό και ακατοίκητο, επειδή του το ζήτησε ο Δίας. Και όπως είναι γνωστό κανείς δεν μπορεί να τα βάλει με το Δία ούτε και τόλμησε ποτέ. Έτσι εντείνεται το κλίμα ανησυχίας και προοικονομείται η αποδοχή και εφαρμογή από την Καλυψώ της απόφασης του Δία. Πριν τέλος ανακοινώσει τη δυσάρεστη είδηση ο Ερμής κάνει μια αναδρομή στην επιστροφή των ηρώων της Τροίας χωρίς να ονομάσει τον Οδυσσέα. Σταδιακά η ανησυχία της θεάς μετατρέπεται σε συγκεκριμένη υποψία. Τελικά με δύο στίχους ο Ερμής προχωράει στην ανακοίνωση της είδησης, την οποία και αιτιολογεί συνδέοντάς την με τη Μοίρα. Όμως στη Μοίρα ούτε και οι θεοί μπορούν να αντιταχθούν. Έτσι ο Ερμής απαλλάσσει και το Δία από την ευθύνη της απόφασης. 

Τι παρατηρούμε στο λόγο του Ερμή :

- Επιμένει να προβάλλει την παντοδυναμία του Δία.

- Προσπαθεί να απαλλάξει τον εαυτό του από κάθε ευθύνη για τη δυσάρεστη εντολή. Άλλωστε αυτός είναι ένας απλός εντολοδόχος.

- Προσπαθεί να απαλλάξει και το Δία υποστηρίζοντας ότι κανείς δεν μπορεί να αλλάξει τα γραμμένα από τη Μοίρα.

- Ο Ερμής διαφοροποιεί ελαφρώς την εντολή του Δία αφαιρώντας όσα δεν είχαν σχέση με την Καλυψώ και προσθέτοντας το ιστορικό της άφιξης του Οδυσσέα στην Ωγυγία, για να δικαιολογήσει την ανάγκη επιστροφής του. Με τον τρόπο αυτό ο Ερμής εστιάζει στο βασικό του στόχο που είναι να πείσει τη θεά να αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα και τίποτε περισσότερο. Ο,τιδήποτε συμβεί μετά την αποχώρηση του ήρωα από το νησί της δεν την αφορά και έχει να κάνει με τους υπόλοιπους θεούς. Επίσης έτσι ο Ερμής αποφεύγει χειρότερες αντιδράσεις από την πλευρά της θεάς και προσπαθεί να κάνει όσο το δυνατό λιγότερο οδυνηρή την είδηση. Ο Ερμής, λοιπόν, δεν είναι μόνο ευέλικτος στις κινήσεις του αλλά συμπάσχει και με τη θεά.

Το γεγονός ότι βρίσκεται απέναντι στη θεά καθιστά την ανακοίνωση της εντολής ακόμη πιο δύσκολη, αφού ο Ερμής καταλαβαίνει ότι έτσι θα πληγώσει την Καλυψώ που είναι επίσης θεά.

Η αντίδραση της Καλυψώς

Αρχικά παγώνει. Έπειτα ξεσπά σε μια οργισμένη έκρηξη με βαριούς χαρακτηρισμούς και παράπονα για τους θεούς. Δικαιολογημένη η αντίδραση για μια ερωτευμένη γυναίκα. 

Ο λόγος της δεν απαντά προσωπικά στον Ερμή αλλά απευθύνεται σε όλους τους θεούς. Τους κατηγορεί ως ζηλόφθονους απέναντι σε θεές που ερωτεύονται θνητούς. Τους ειρωνεύεται για την στάση τους. Έπειτα προβάλλει τα δικαιώματά της πάνω στον Οδυσσέα, αφού αυτή ήταν που τον έσωσε. Κατηγορεί τον Δία για αντιφατική συμπεριφορά και παρουσιάζει τις δικές της υποσχέσεις στον Οδυσσέα για αιώνια αγάπη, αθανασία και νεότητα. Μετά το έντονο αυτό συναισθηματικό ξέσπασμα η θεά επιστρατεύει τη λογική και δηλώνει την υποταγή της στο Δία. Δηλώνει ότι θα αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα και θα τον καθοδηγήσει στο ταξίδι της επιστροφής για να είναι ασφαλές αλλά χωρίς να του προσφέρει άλλη πρακτική βοήθεια. 

Ο Ερμής αφού άκουσε με κατανόηση το ξέσπασμα της θεάς, αποχωρεί διατυπώνοντας μια τελευταία απειλή για όποιον δε συμμορφωθεί με το θέλημα του Δία, προκειμένου να προλάβει το ενδεχόμενο να κάνει πίσω η Καλυψώ και να αθετήσει την υπόσχεσή της.

Ο ανθρωπομορφισμός
Ο Ερμής : ταξιδεύει στο νησί της Καλυψώς ως εντολοδόχος του Δία και μαγεύεται από το θέαμα που συναντά εκεί. Δέχεται και μάλιστα απολαμβάνει τη φιλοξενία της θεάς. Όταν στη συνέχεια παίρνει το λόγο, με εξαιρετική διπλωματικότητα απαλλάσσει τον εαυτό του από κάθε ευθύνη για την ανακοίνωση που θα κάνει και τη μεταθέτει στον πατέρα των θεών, στον οποίο έτσι κι αλλιώς δεν μπορεί κανείς να αντιταχθεί αλλά και στο αναπόφευκτο της μοίρας. Παραλλάσσει την εντολή του Δία κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μη δυσαρεστήσει τη θεά περισσότερο από όσο πρέπει, πράγμα που σημαίνει ότι τη συμπονά αλλά δε θέλει να προκαλέσει και την οργή της. Ωστόσο, εκτοξεύει κάθε τόσο και την απειλή για την οργή του Δία σε περίπτωση ανυπακοής. Είναι, επομένως, ο Ερμής διπλωμάτης, ευέλικτος, εύστροφος αλλά και πονετικός, ιδιότητες που προσιδιάζουν σε άνθρωπο.
Η Καλυψώ
Η πρώτη εικόνα που έχουμε για τη θεά είναι εκείνη που την παρουσιάζει να τραγουδά ευτυχισμένη και να υφαίνει στον αργαλειό της. Είναι φιλόξενη και με προθυμία υποδέχεται τον Ερμή ακολουθώντας το τυπικό της φιλοξενίας όπως οι άνθρωποι. Όταν ο Ερμής της ανακοινώνει το λόγο της επίσκεψής του, η Καλυψώ παρουσιάζει συναισθηματικές διακυμάνσεις που θυμίζουν ανθρώπινη συμπεριφορά. Δεν είναι μόνο θεά αλλά και μια ερωτευμένη γυναίκα. Τη διαπερνά ρίγος από το δυσάρεστο της είδησης και στη συνέχεια ξεσπά σε ένα οργισμένο κατηγορώ κατά των θεών που τη φθονούν. Έπειτα η οργή γίνεται παράπονο για τη αδικία που της γίνεται, αφού αυτή έσωσε τον Οδυσσέα, τον αγκάλιασε με την αγάπη της και του υποσχέθηκε αθανασία και αιώνια νεότητα. Στο τέλος όμως υποτάσσεται στη θέληση του Δία σαν αδύναμη γυναίκα που υπακούει στον αφέντη της.
Οι θεοί 
Επισκέπτονται μόνο τους τόπους όπου λατρεύονται, σύμφωνα με όσα λέει ο Ερμής. άρα λειτουργούν ανταποδοτικά και ωφελιμιστικά. Κατηγορούνται ακόμη για ζηλοφθονία και σκληρότητα.
Ο Δίας
Αυτός που με τον κεραυνό του τσάκισε το καράβι του Οδυσσέα, διτάζει τώρα την επιστροφή του στην πατρίδα και την οικογένειά του. Είναι, λοιπόν, αντιφατική η συμπεριφορά του και απρόβλεπτη.