Α΄Επεισόδιο – Στ. 495-658

Η Γερόντισσα

Η υπηρέτρια που εκτελεί χρέη θυρωρού στο παλάτι έχει όλα τα γνωρίσματα της τάξης και της ιδιότητάς της. Είναι απλοϊκή και απόλυτα υποταγμένη. Εκτελεί διαταγές χωρίς να τις ελέγχει, ακόμη κι αν αυτές παραβαίνουν βασικούς ηθικούς κανόνες, όπως είναι η φιλοξενία. Ως κατώτερος πνευματικά άνθρωπος θεωρεί ότι έχει απόλυτη εξουσία που της έχει παραχωρηθεί από ψηλά κι έτσι γίνεται σκληρή και ανάλγητη απέναντι στον άγνωστο ξένο. Από φόβο για το αφεντικό της γίνεται βίαιη προς το συνομιλητή της και δε διστάζει να τον ταπεινώσει, αποκαλύπτοντας μια παγερή αδιαφορία που όμως είναι μόνον επιφανειακή. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα προσωπείο που της το επιβάλλει το ένστικτο αυτοσυντήρησης και ο φόβος. Κατά βάθος έχει ευαισθησίες, αφού προειδοποιεί το Μενέλαο για τους κινδύνους που διατρέχει.

Γιατί όμως ο Ευριπίδης την επιλέγει γι΄αυτό το ρόλο;

1. Αν στη θέση της ήταν κάποιος φρουρός, θα είχαμε πιθανότατα μια βίαιη σύγκρουση με το Μενέλαο με απρόβλεπτες συνέπειες για την εξέλιξη του μύθου.

2.Είναι το πλέον κατάλληλο πρόσωπο για τη φοβερή αποκάλυψη (μια απαίδευτη Αιγύπτια που ελάχιστα γνωρίζει για τους Έλληνες), την οποία και θα κάνει με εντελώς απλό και φυσικό τρόπο σα να πρόκειται για κάτι ασήμαντο.

3.Στην σκηνή της αποπομπής αποκαλύπτεται η αντιφατική προσωπικότητα του Μενέλαου : ο ένδοξος ήρωας ταπεινώνεται από μια απλή και ασήμαντη γυναικούλα και η παλιά του δόξα καταρρέει.

4.Επιπλέον αναδεικνύονται οι αρχές και το ήθος του Μενέλαου που απορρέουν από την κοινωνική του τάξη. Το ηρωικό ιδεώδες υπαγορεύει στο Μενέλαο να συμπεριφερθεί με ευγένεια και υποχωρητικότητα.

5. Μέσα από αυτή τη συμπεριφορά δεν προβάλλεται μόνο η ανωτερότητα του Μενέλαου αλλά γενικά η ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των βαρβάρων. Η αρχή της φιλοξενίας αφήνει αδιάφορο τον κόσμο της Ανατολής.

Ο Μενέλαος

Σε ολόκληρο το Α΄ Επεισόδιο το ήθος του Μενέλαου ταλαντεύεται ανάμεσα στο ηρωικό και το αντιηρωικό, το γελοίο και το μεγαλειώδες. Και ακόμη κι αν δεν έχει κωμική διάσταση, σίγουρα αποτελεί παρωδία τραγικού ήρωα:

 1.Μπορεί και να είναι πράγματι αφελής, αφού το βασικό μέλημά του είναι η ανεύρεση τροφής και παρακάμπτει όλες τις υπόλοιπες πληροφορίες που θα έπρεπε να τον προβληματίσουν. Αλλά ποιος άνθρωπος θα επιδιδόταν σε φιλοσοφικούς προβληματισμούς, αν το βασικό του πρόβλημα ήταν η επιβίωση; Εξάλλου και ο ίδιος ο ήρωας δηλώνει : «Η πιο μεγάλη δύναμη είναι η ανάγκη» και σε αυτή την περίπτωση η ανάγκη της επιβίωσης. Γιατί, λοιπόν, μας ξαφνιάζει η εμμονή του Μενέλαου για την εξεύρεση τροφής και οι υποχωρήσεις που κάνει για την εξασφάλισή της;

2.Η τραγικότητα του Μενέλαου δέχεται σοβαρό πλήγμα και από τον τρόπο που διαχειρίζεται τις πληροφορίες της γερόντισσας. Αντί να τις επεξεργαστεί και να τις ερμηνεύσει λογικά προτιμά την εύκολη λύση του φαινομενικού και απλοϊκού. Το βάζει, λοιπόν, στα πόδια : αφού δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα, το καταργεί με υπεραπλουστεύσεις που ακούγονται αφελείς και παράλογες. Με τον τρόπο αυτό ο Ευριπίδης απαξιώνει τον υλικά ισχυρό αλλά πνευματικά αδύναμο Μενέλαο και στο πρόσωπό του απαξιώνει όλους τους ισχυρούς που καλλιεργούν την αμάθεια και θάβουν την αλήθεια. Οπαδός του ορθολογισμού και της αντικειμενικής γνώσης ο Ευριπίδης δεν παραλείπει να ασκήσει για μια φορά ακόμη κριτική σ΄ αυτούς που απεχθάνονται τη διανόηση και την επιστημονική έρευνα.