Εμφανίζεται η Θεονόη, το όνομα και την ιδιότητα της οποίας γνωρίζουμε ήδη από προηγούμενους στίχους (στ. 11-18 στον πρόλογο, στ. 169-170 στη β΄ σκηνή του προλόγου με τον Τεύκρο, στ. 576-587 στην επιπάροδο και στ. 589-597 της α΄ σκηνής του Β΄ επεισοδίου και στ. 904-906 γ΄ σκηνή Β΄ επεισόδιο). Η εμφάνισή της συνοδεύεται από μία έντονη ηχητική εικόνα (στ. 944-945), στην οποία αντιδρά πρώτη η ταραγμένη Ελένη. Ο κρότος σηματοδοτεί την είσοδο της Θεονόης στην σκηνή, αλλά λειτουργεί και αλληγορικά : είναι το σήμα για την έναρξη ενός μεγάλου αγώνα και νέων σοβαρών κινδύνων.
Όψις : Καθορίζεται καταρχάς από το τυπικό του εξαγνισμού. Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο θεραπαινίδες. Η μία προπορεύεται με ένα θυμιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι και καθαίρει τον αέρα. Η δεύτερη κρατά αναμμένο πυρσό, με τον οποίο εξαγνίζει το έδαφος. Εδώ πιθανώς υπάρχει υπαινιγμός σε Αιγυπτιακή αντίληψη. Είτε αυτό ισχύει είτε όχι σίγουρα υπογραμμίζεται με τον τρόπο αυτό η ιδιότητα της Θεονόης ως ιέρειας – μάντισσας. Η Θεονόη εισέρχεται στην σκηνή περιβεβλημένη από μία ιερή αύρα. Από το χώρο του ιερού (παλάτι) εισέρχεται στο χώρο του μη ιερού, αφού προηγουμένως τον καθαρίσει συμβολικά για να κάνει δυνατή εκεί την παρουσία της. Με τον ίδιο καθαρμό η Θεονόη θα εξασφαλίσει και τ΄ ουρανού πνοές καθάριες (στ. 954), δηλ. θα μπορέσει να γίνει φορέας της καθαρής θεϊκής γνώσης. Επομένως, η Θεονόη αντλεί την καθαρή γνώση, δηλ. τη γνώση του αληθινού/ορθού από το χώρο των θεών.
Η Θεονόη απευθύνεται αρχικά στην Ελένη, στην οποία υπενθυμίζει αυτάρεσκα ότι επαληθεύτηκε η μαντεία της. Απευθυνόμενη στο Μενέλαο εκφράζει τη συμπόνοιά της για την τραγική του θέση. Η αναφορά της στη διαμάχη Ήρας – Αφροδίτης επιβεβαιώνει τις προφητικές ικανότητές της και το ότι έχει πλήρη συναίσθηση της τραγικότητας του Μενέλαου.
Στους στ. 980-984 η Θεονόη διατυπώνει το δίλημμα που αντιμετωπίζει κι αυτό δεν περιορίζεται στην επιλογή μεταξύ Θεοκλύμενου και Ελένης – Μενέλαου, αλλά έχει μία ευρύτερη ηθική διάσταση : Από τη μια είναι οι αξίες της και το δίκαιο κι απ΄ την άλλη το προσωπικό της συμφέρον (υπακοή στον αδελφό). Το δίλημμα για την ίδια τη Θεονόη είναι μια έντονη εσωτερική δοκιμασία. Ως άνθρωπος συγκινείται από την τραγική τύχη του Μενέλαου και τον συμπονεί, αλλά φοβάται και την οργή του αδελφού της. Ως μάντισσα πρέπει να αποφασίσει αν θα υπερασπιστεί το δίκαιο και θα διαφυλάξει την ευσέβεια και την τιμή της ή θα υπηρετήσει τις άδικες αξιώσεις του Θεοκλύμενου.
Μέσω της μορφής της Θεονόης ο Ευριπίδης θέτει το ζήτημα της σχέσης των θεών με τους ηθικούς νόμους. Ο ποιητής μοιάζει να προσανατολίζεται προς μια θρησκεία που απέχει από την κοινή αντίληψη και μιλάει για μια θεότητα περισσότερο ηθική ή φιλοσοφική. Μια τέτοια θρησκεία φαίνεται πως υπαινίσσεται και η Θεονόη στον στ. 1002 : δεν αρνείται την παρουσία των θεών αλλά τη συνδυάζει με την ελευθερία της προσωπικής κρίσης. Αυτή η ελευθερία για τη Θεονόη καθορίζεται από τον κανόνα του δικαίου.
Ρήση Ελένης (στ. 987-1042) : Προοίμιο (987-990). Η παράκληση της Ελένης.
Κύριο μέρος (991-1037) : Η Ελένη ικετεύει τη Θεονόη για το Μενέλαο, διατυπώνει το θέμα της παράκλησής της, επιχειρηματολογεί υπέρ της αξίωσης του Μενέλαου για την Ελένη, την παρακαλεί να μεσολαβήσει για το καλό της ηρωίδας, της ζητάει να τη λυτρώσει από τη δυστυχία της κι αιτιολογεί την επίκλησή της. Την παρακαλεί για επιείκεια και συμπόνοια.
Επίλογος (1038-1042) : Η Ελένη συνοψίζει τα επιχειρήματά της και καλεί τη Θεονόη να πράξει σύμφωνα με το δίκαιο και την επιθυμία του Πρωτέα.
Τρόποι πειθούς : Στο προοίμιο η Ελένη επικαλείται το συναίσθημα. Γι΄ αυτό και συνοδεύει την παράκλησή της με τις τυπικές στάσεις ικεσίας. Στους στ. 993-994 επικαλείται το ήθος της Θεονόης αναφερόμενη στην ευσέβεια και το ηθικό της χρέος. Στους στ. 996-1019 επικαλείται τη λογική : χρησιμοποιεί ένα γνωμικό σχετικό με τη δίκαιη κι άδικη κατοχή αγαθών για να εξατομικεύσει αυτόν τον κώδικα ηθικής στους στ. 1003-1013. Συγκεκριμένα επικαλείται ως βασικό επιχείρημα το «το δίκαιο της απόδοσης» και στη συνέχεια ένα επιχείρημα ad absurdum (δηλ. παράλογο : πως είναι δυνατόν να δοθώ νεκρή, όταν η υπόσχεση του Πρωτέα ήταν να παραμείνω ζωντανή και να δοθώ στο Μενέλαο;). Το συνδυάζει με επίκληση στην αυθεντία (Πρωτέα) και στο ήθος της Θεονόης. Στους στ. 1020-1037 η Ελένη επικαλείται το συναίσθημα της Θεονόης αναφερόμενη στην προσωπική της μοίρα.
Ποιος είναι ο κώδικας ηθικής συμπεριφοράς που επικαλείται η Ελένη : Το δικαίωμα της δίκαιης κατοχής (1001-1003), το δίκαιο της απόδοσης (1010-1012), η καταδίκη της βίας (997), η τήρηση του θρησκευτικού και ηθικού χρέους όσων υπηρετούν τους θεούς (1017-1019), ο σεβασμός των παιδιών προς τους γονείς (1041-1042). Πρόκειται ουσιαστικά για τη συμβατική ηθική της Αθήνας του 5ου αι. π.Χ.
Το ιστορικό πλαίσιο του έργου
Κάποιοι ερευνητές βλέπουν πίσω από τους στίχους 1020-1030 υπαινιγμούς με πολιτικό περιεχόμενο. Ειδικά στους στ. 1021-25 θεωρούν ότι γίνεται αναφορά στα αρνητικά συναισθήματα των Αθηναίων για τον Αλκιβιάδη που μετά την κατηγορία για ιεροσυλία κατέφυγε στη Σπάρτη με τη συμβουλή να καταλάβουν τη Δεκέλεια. Τέλος, οι στ. 1026-30 υπαινίσσονται πιθανώς την πεποίθηση του Αλκιβιάδη για γρήγορη ανάκλησή του στην Αθήνα, πράγμα που συνέβη το 407 π.Χ.
Χορός : Η παρέμβασή του ανακαλεί τη συναισθηματικά φορτισμένη ικεσία της Ελένης και διαχωρίζει τη ρήση της από εκείνη του Μενέλαου υπογραμμίζοντας το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής (αγώνας λόγων).
Ρήση Μενέλαου : Προοίμιο (στ. 1046-1057). Απορρίπτει την ικεσία και τα δάκρυα κι επιλέγει μια σθεναρή στάση αντάξια του νικητή της Τροίας. Κύριο μέρος (στ. 1057-1076). Ένα κομμάτι περιλαμβάνει τις ικεσίες του Μενέλαου προς τον Πρωτέα και τον Άδη κι ένα δεύτερο σε διαφορετικό ύφος περιλαμβάνει τις απειλές του Μενέλαου. Επίλογος (1092-98): επαναλαμβάνει τα βασικά του αιτήματός του.
Τρόποι πειθούς
Στ. 1052-57: Ο Μενέλαος απευθύνεται στη λογική της Θεονόης. Στη συνέχεια (στ. 1057-58) απευθύνει μία συναισθηματικά φορτισμένη προσευχή στον Πρωτέα που όμως είναι μία έμμεση και ισχυρή επίκληση στην ίδια τη Θεονόη. Έτσι στους στ. 1060-63 επικαλείται κι αυτός το δίκαιο της απόδοσης. Στους στ. 1073-75 ο Μενέλαος επικαλείται το ήθος της Θεονόης και παράλληλα προσπαθεί να την επηρεάσει συναισθηματικά.
Ηθικός κώδικας Μενέλαου : Η συζυγική αφοσίωση και το δικαίωμα του άντρα να έχει τη νόμιμη σύζυγό του (1050-52), η εύκλεια (1057), το δίκαιο της ανταπόδοσης (1061-65), το καθήκον των παιδιών – κληρονόμων να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις των γονιών τους (1066-69), ο έντιμος θάνατος (1096).
Συμπέρασμα : Ο λόγος της Ελένης είναι μία παράκληση, ενώ του Μενέλαου είναι ένα αίτημα για δικαιοσύνη. Με τις δύο ρήσεις ο Ευριπίδης δίνει έμφαση στη σύγκρουση που γίνεται στο μυαλό της Θεονόης. Βέβαια, δεν έχουμε να κάνουμε με πραγματικό αγώνα λόγων, καθώς και οι δύο ομιλητές αναπτύσσουν το ίδιο στην ουσία επιχείρημα.
Η απόφαση της Θεονόης : Χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο α΄ μέρος εκθέτει τις αρχές στις οποίες βασίστηκε η απόφασή της (στ. 1101-1123). Στο β΄ μέρος (στ. 1124-1137) εκφράζει τις πρακτικές συνέπειες της απόφασής της. Θα σιωπήσει και δε θα υποστηρίξει την ασύνετη πράξη του αδερφού της. Αλλά η Ελένη κι ο Μενέλαος πρέπει να βρουν μόνοι τους τρόπο σωτηρίας.
Το δίλημμα της Θεονόης και η απόφασή της . Το δίλημμα της είναι τριπλό :
α) η επιθυμία του πατέρα της Πρωτέα και τα συμφέροντα του αδερφού της Θεονόης (1003-4)
β) η γνώμη της Ήρας και η επιθυμία της Αφροδίτης (1109-10)
γ) το δίκαιο της απόδοσης της Ελένης και το άδικο της μη απόδοσής της (1116-18)
Η Θεονόη
α) προκρίνει την επιθυμία του πατέρα της στηριζόμενη σε πέντε αρχές : ευσέβεια, αυτοσεβασμό, διατήρηση εύκλειας, ευθυκρισία, αδελφική αγάπη (1101, 1102-4, 1126-29)
β) προκρίνει την Ήρα σεβόμενη την αρχή της δικαιοσύνης (1105-8)
γ) αποδέχεται το δίκαιο της απόδοσης σεβόμενη πάλι τη δικαιοσύνη αλλά και τις αντιλήψεις περί μεταθανάτιας τιμωρίας των ένοχων νεκρών και περί αθανασίας της ψυχής (1119-1123)
Συμπέρασμα : I. Η όλη σκηνή προσθέτει δραματική ένταση και προωθεί την εξέλιξη του δράματος. Η λύση της αγωνίας επέρχεται με τη συμπαράταξη της Θεονόης στην απόφαση της Ήρας να σώσει το Μενέλαο και στη σιωπηρή συγκατάθεσή της να αποδράσει το ζεύγος των πρωταγωνιστών. Ο ευεργετικός ρόλος της επιβεβαιώνεται στον στ. 1131. Αλλά η απόφασή της δεν προκαθορίζει την εξέλιξη των γεγονότων, γιατί Μενέλαος και Ελένη πρέπει να βρουν μόνοι τους τον τρόπο σωτηρίας κι αυτή εξαρτάται από την τελική απόφαση των θεών. Νέα ώθηση, λοιπόν, δίνεται στο μύθο.
ΙΙ. Οι ρήσεις δεν υπάρχουν για να προβάλλουν τη ρητορική δεινότητα του Ευριπίδη. Είναι δραματικές μορφές προσαρμοσμένες στην πλοκή και στο ήθος των προσώπων, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αποκαλύπτουν τα κίνητρα και τα συναισθήματα των ηρώων και να εκφράζουν δομικές αντιθέσεις χρήσιμες για την ερμηνεία του έργου.
Λόγος : Αφηγηματικός, αποδεικτικός, γνωμικός, συγκινησιακός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου