Οδύσσεια, Στίχοι 353 – 512

Στην ενότητα αυτή παρακολουθούμε την οργάνωση και εκτέλεση του σχεδίου εξόντωσης του Κύκλωπα από τον Οδυσσέα. Η τύφλωση πραγματοποιείται με τρόπο έξυπνο και μεθοδικό. Και μέσα από την περιγραφή της ξεδιπλώνονται οι ικανότητες του ποιητή κι εκδηλώνεται η αγάπη του για τις λεπτομέρειες. Το σχέδιο συνδυάζεται με το τέχνασμα του πλαστού ονόματος που θα λειτουργήσει σωτήρια για τον Οδυσσέα. Παράλληλα, προοικονομούνται τα ακόλουθα : Σε αντίθεση με το πρώτο βράδυ το δεύτερο ο Κύκλωπας βάζει μέσα στην σπηλιά τα αρσενικά πρόβατα, τα οποία επιπλέον δεν έχουν σκύλους-φύλακες. Αυτό θα εκμεταλλευτεί ο Οδυσσέας για να πραγματοποιήσει την απόδραση. Κατά την ώρα της απόδρασης ο Κύκλωπας εξομολογείται τον πόνο του στο αγαπημένο του κριάρι, κάτω από την κοιλιά του οποίου κρύβεται ο Οδυσσέας. Κορυφαία τραγική ειρωνεία : ο Πολύφημος αγνοεί αυτό που οι ακροατές γνωρίζουν, ότι δηλ. ο τιμωρός του διαφεύγει με ασφάλεια χρησιμοποιώντας το αγαπημένο του κριάρι ακριβώς μπροστά του. Αλλά βέβαια ειρωνεία χαρακτηρίζει όλη την σκηνή της απόδρασης : Ο ίδιος ανοίγει την είσοδο της σπηλιάς και τους εξασφαλίζει και το μέσο σωτηρίας.
Οι δόλοι του Οδυσσέα : 1) Απαντά παραπλανητικά στην ερώτηση του Πολύφημου για το καράβι του ότι το κατέστρεψε ο Ποσειδώνας και μόνον ελάχιστοι σώθηκαν. 2) Προσφέρει κρασί στον Κύκλωπα για να τον ναρκώσει 3) Δηλώνει ψεύτικο όνομα «Ούτις», για να εξασφαλίσει την αδράνεια των άλλων Κυκλώπων. 4) Εξαπατά τον Κύκλωπα με το σχέδιο απόδρασης.
Στην αναμέτρηση των δύο δυνάμεων, της σωματικής υπεροχής του Κύκλωπα και της ευφυίας του Οδυσσέα νικητής αναδεικνύεται η δύναμη του νου. Βέβαια, στην αρχή θριαμβεύει ο Κύκλωπας που με το τεράστιο μέγεθός του τρομοκρατεί τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Έπειτα ο Οδυσσέας επιχειρεί να περιορίσει αυτή τη δύναμη με τη δική του δύναμη του λόγου, αλλά σε πρώτη φάση πετυχαίνει το αντίθετο, γιατί προκαλεί την αλαζονεία και τη βαρβαρότητα του Πολύφημου. Στη συνέχεια όμως με την επινόηση του ευφυούς σχεδίου του αντεπιτίθεται και πετυχαίνει την επιθυμητή νίκη.
Το πολιτισμικό επίπεδο των Κυκλώπων : Ζούνε σε ημιάγρια κατάσταση, απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον, μέσα σε σπηλιές και μαζί με τα ζώα τους. Η κοινωνία τους, που δεν είναι οργανωμένη, είναι άγρια και αφιλόξενη και η ανθρωποφαγία αποτελεί φαινόμενο φυσιολογικό. Ασχολούνται μόνον με την κτηνοτροφία, δεν καλλιεργούν τη γη, δεν φτιάχνουν καράβια κι επομένως δεν έχουν ταξιδέψει έξω από τον τόπο τους. Είναι ασεβείς προς τους θεούς και τους θεσμούς, δε διαθέτουν ηθικές αρχές ούτε σεβασμό προς την ανθρώπινη ζωή. Διανύουν, λοιπόν, το ποιμενικό στάδιο του ανθρώπινου πολιτισμού. Αντίθετα, η κοινωνία των Φαιάκων διαθέτει υψηλό επίπεδο πολιτισμού με ένα πολίτευμα πρωτότυπο (ένας μονάρχης με 12 βασιλιάδες και δημοκρατικά στοιχεία). Εκεί ο θεσμός της οικογένειας είναι πολύ ισχυρός και η θέση των γυναικών ξεχωριστή.
Χαρακτηρισμοί
Οδυσσέας : εύστροφος κι επινοητικός στην κατάστρωση κι εφαρμογή του σχεδίου του και πάντα σε ετοιμότητα για να αντιμετωπίζει τις δύσκολες καταστάσεις˙ προνοητικός, αφού υπολογίζει όλες τις παραμέτρους για να προλάβει πιθανούς κινδύνους˙ ρεαλιστής, υπολογίζει αντικειμενικά τις δυσκολίες χωρίς να υπερεκτιμά τις δικές του δυνάμεις˙ ψύχραιμος, καθώς δεν εκδηλώνει τα πραγματικά συναισθήματά του απέναντι στον Πολύφημο ή τους συντρόφους του˙ δραστήριος, αφού θέτει αμέσως σε εφαρμογή χωρίς καθυστερήσεις το σχέδιό του˙ εκδικητικός κι ανελέητος απέναντι στον Κύκλωπα. Σημειώνουμε ότι ο Οδυσσέας δε λειτουργεί με κίνητρα ταπεινά, αλλά επιστρατεύει το ψέμα και την απάτη για λόγους καθαρά αμυντικούς, δηλ. τη σωτηρία τους από τον Πολύφημο.
Πολύφημος : Βάρβαρος, εύπιστος και αφελής, αφού δεν υποψιάζεται την απάτη του Οδυσσέα (μέθη και ψεύτικο όνομα)˙ αλαζόνας, αφού φέρεται με τρόπο υπεροπτικό και περιφρονητικό προς τον Οδυσσέα και ταυτόχρονα είρωνας, όταν ανακοινώνει στον Οδυσσέα ότι το δώρο φιλοξενίας του προς αυτόν θα είναι να τον φάει τελευταίο˙ τρυφερός μόνο προς το κοπάδι του, ασεβής προς τους θεούς (επιδεικνύει υβριστική συμπεριφορά), χωρίς ηθικούς φραγμούς κι εντελώς αφιλόξενος (σαρκάζει το θεσμό της φιλοξενίας). Γενικά, οι χαρακτήρες δίνονται κυρίως με τη δραματική μέθοδο/δυναμική παρουσίαση (μέσα από τα λόγια και τις πράξεις των προσώπων). Όμως σε τρία σημεία ο ίδιος ο Οδυσσέας αναφέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του Κύκλωπα : τον διακρίνει η τάξη (στ. 381), είναι σκληρόκαρδος (στ. 411) και είναι και μωρός (στ. 491).
Η ύβρις του Πολύφημου
Άτη : Ο Κύκλωπας τυφλώνεται από την υπερβολική αυτοπεποίθηση που του δίνουν το μέγεθός του κι η σωματική δύναμή του.
Ύβρη : Δείχνει ασέβεια προς το Δία και τους άλλους θεούς, αφού μιλάει περιφρονητικά γι’ αυτούς και με αλαζονεία περιφρονεί τους θεσμούς της ικεσίας και της φιλοξενίας (φτάνει στο σημείο να καταβροχθίσει τους φιλοξενούμενους).
Νέμεση : Αυτή η συμπεριφορά προκαλεί την οργή του Δία.
Τίση : Η τύφλωση απ’ τον Οδυσσέα είναι ουσιαστικά η τιμωρία απ’ τους θεούς.
Η ύβρις του Οδυσσέα
Αν και σύμφωνα με το μύθο η τύφλωση του Πολύφημου ήταν η αιτία που προκάλεσε την οργή του Ποσειδώνα, η πραγματικότητα είναι ότι η τύφλωση ήταν μια πράξη αμυντική απ’ την πλευρά του Οδυσσέα, που του την επέβαλε το καθήκον του απέναντι στους συντρόφους του. Δεν υπάρχει, λοιπόν, ύβρη. Όμως φεύγοντας με το πλοίο του απ’ το νησί ο Οδυσσέας θριαμβολογεί για το κατόρθωμά του, αποκαλύπτει με έπαρση το όνομά του και μιλάει περιφρονητικά για τον Ποσειδώνα.
Στοιχεία ανθρωποκεντρισμού : 1) Τα κεντρικά πρόσωπα της αφήγησης είναι άνθρωποι. 2) Ο ποιητής αφηγείται τις περιπέτειες και τα δεινά κάποιων ανθρώπων. 3) Παρουσιάζονται οι ενέργειες των ανθρώπων που στοχεύουν στην ικανοποίηση της φιλέρευνης διάθεσής τους. 4) Προβάλλονται τα λάθη των ανθρώπων, οι αδυναμίες τους και οι ικανότητές τους.
Μήτις : Η πρακτική και πολυμήχανη νόηση, δηλ. η ικανότητα ν’ αποφασίζει κανείς γρήγορα και εύστοχα και να δρα αστραπιαία την κατάλληλη στιγμή, ώστε να πετυχαίνει τους στόχους του. Στο επεισόδιο με τον Κύκλωπα η πανουργία του Οδυσσέα είναι θεμιτή και αναγκαία, αφού αποσκοπεί στη σωτηρία του Οδυσσέα και των συντρόφων του κι αποτελεί αναγκαία επιλογή του Οδυσσέα, αφού αποκλείστηκε η δυνατότητα πολιτισμένης συνεννόησης.