Η Θεονόη αποχωρεί χωρίς να έχει προσφέρει ουσιαστική βοήθεια στο ζευγάρι. Έτσι, οι δύο ήρωες – κυριευμένοι από μεγάλη αγωνία και ένταση – πρέπει τώρα να σχεδιάσουν την απόδραση. Η στιχομυθία μεταξύ των δύο αναπτύσσεται μέσα σε ένα κλίμα αντιρρήσεων κι αμφισβητήσεων. Ο Μενέλαος προτείνει δύο σχέδια που απορρίπτονται απ’ την Ελένη. Κι η Ελένη με τη σειρά της προτείνει δικό της σχέδιο που κρίνεται απ’ το Μενέλαο ανεφάρμοστο κι αυτό δηλώνεται μέσα από τις αντιρρήσεις του, τις οποίες προσπαθεί να αναιρέσει η Ελένη. Συνεπώς, η στιχομυθία δημιουργεί ένταση. Η σκηνή δεν είναι καθόλου στατική, αλλά αποκτά ζωντάνια, δραματικότητα και αποκαλύπτει τα συναισθήματα και το χαρακτήρα των ηρώων. Εύστοχη η επιλογή του διαλόγου εδώ, καθώς μέσα από την κλιμακωτή αποκάλυψη του σχεδίου της η Ελένη προσπαθεί να πείσει το Μενέλαο κι εμάς.
Αρχικά, την πρωτοβουλία για την κατάστρωση του σχεδίου αναλαμβάνει αυτεπάγγελτα ο Μενέλαος, πράγμα απολύτως λογικό, αν λάβει κανείς υπόψην τη θέση της γυναίκας στην εποχή του. Όμως αυτός ο ηγετικός ρόλος που δήθεν επικαλείται ο Μενέλαος είναι μόνο φαινομενικός (φαίνεσθαι). Κι’ αυτό, γιατί υπαγορεύεται απ’ τα κοινωνικά στερεότυπα και τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τα δύο φύλα. Όμως η αξία ενός ανθρώπου καθορίζεται απ’ τις ικανότητές του (είναι) κι όχι από το φύλο του. Αυτό διαρκώς τονίζεται από τον Ευριπίδη και αλλού (βλ. Αγγελιαφόρος), αλλά και εδώ ο ποιητής παρουσιάζει το Μενέλαο κατώτερο του φαινομενικού κύρους του. Συγκεκριμένα ο Μενέλαος προτείνει στην Ελένη – χωρίς προηγουμένως να τα επεξεργαστεί – δύο σχέδια ανεφάρμοστα. Μέσα από έναν υπεραπλουστευμένο συλλογισμό προτείνει την απόδραση – ελλείψει πλοίου - διά της ξηράς˙ κι αν αυτό δεν πετύχει, προτείνει τη δολοφονία του Θεοκλύμενου, δηλ. τη χρήση βίας που του είναι τόσο οικεία. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις του διαφεύγουν κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες : η χώρα τους είναι άγνωστη κι επομένως θα είναι πολύ εύκολο να εντοπιστούν˙ αλλά κι η δολοφονία του Θεοκλύμενου δεν είναι δυνατή, διότι δε θα το επιτρέψει η Θεονόη. Το ότι δέχτηκε να σιωπήσει δε συνεπάγεται και τη συμφωνία της στο θάνατο του αδελφού της.
Ελένη : Για μια ακόμη φορά αποθεώνεται η δύναμη της λογικής της. Καταργώντας τα παραδοσιακά στερεότυπα θα υποσκελίσει το Μενέλαο και θ’ αποδείξει την ανωτερότητά της στο σχεδιασμό. Παρότι δυναμική και δραστήρια δεν ξεχνά και τη θέση της που της επιβάλλεται απ’ την εποχή της. Γι’ αυτό στην αρχή κολακεύει τον άντρα της προτείνοντάς του να σχεδιάσει εκείνος τη φυγή τους (στ. 1157) κι όταν εκείνος αποδεικνύεται κατώτερος των περιστάσεων, αναλαμβάνει η ίδια μ’ εξαιρετική σεμνότητα κι ευστροφία προσπαθώντας να μη θίξει τον εγωισμό του αλλά ταυτόχρονα με μια ελαφριά δόση ειρωνείας. Εμφανής εδώ η δραματική ειρωνεία που εφαρμόζει ο Ευριπίδης, καθώς μέσα από την αναμέτρηση πραγματικού και φαινομενικού επικρατεί το πρώτο. Το σχέδιο που προτείνει η Ελένη είναι σχεδόν εξωφρενικό, τόσο ώστε να φαίνεται ξεκάθαρα πόσο ψεύτικο είναι : θα ανακοινώσει σε όλους ότι ο άντρας της πνίγηκε, όταν συντρίφτηκε το καράβι του πάνω στους βράχους, πράγμα που πληροφορήθηκε από έναν επιζώντα (το Μενέλαο) του ναυαγίου. Ύστερα θα ζητήσει από το Θεοκλύμενο καράβι για να πραγματοποιήσει – σύμφωνα με τα ταφικά έθιμα – εικονική ταφή του πνιγμένου στην ανοιχτή θάλασσα. Σ’ αυτή την τελετή θα συμμετέχει και ο Μενέλαος έχοντας τους άνδρες του έτοιμους για μάχη.
Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να πιστέψει αυτό το μεγάλο ψέμα. Ακόμη κι ο Μενέλαος εκφράζει τη δυσπιστία του. Όμως η Ελένη επενδύει στην ικανότητά της να πείθει με τη γοητεία της, όπως συνέβη και με το Μενέλαο. Βέβαια, η Ελένη αισθάνεται φόβο και ανασφάλεια, γιατί ξέρει ότι πιθανή αποτυχία του σχεδίου της σημαίνει θάνατο. Καταφεύγει, λοιπόν, στην προσευχή, μια προσευχή που θεμελιώνεται στην αρχή της ανταπόδοσης κι όχι της ανιδιοτελούς χριστιανικής αγάπης. Απευθύνεται σε Ήρα και Αφροδίτη, τις δύο θεές που καθορίζουν τη μοίρα της, αλλά δε ζητά τη βοήθειά τους ως ανταμοιβή των προσφορών της, αλλά απαιτεί τη συνδρομή τους ως αντάλλαγμα για τα δεινά που της έδωσαν. Και απέναντι μεν στην Ήρα εκδηλώνει μια διάθεση σεβασμού (και πάλι όμως με ιδιοτέλεια : πρέπει να εξασφαλίσει τη διατήρηση της εύνοιάς της), απέναντι όμως στην Αφροδίτη η στάση είναι μάλλον υποτιμητική. Άρα, η Ελένη δεν είναι η ταπεινή πιστή που ικετεύει αλλά η ηρωίδα που διεκδικεί το δίκαιό της.
Ο δόλος : Όταν εφαρμόζεται απ’ τους θεούς, θεωρείται φυσική νομοτέλεια και πρακτική απόλυτα θεμιτή. Ο ανθρώπινος όμως δόλος αξιολογείται με βάση τον ανθρώπινο κώδικα ηθικής. Άλλοτε ο εξαπατημένος εξασφαλίζει την κοινωνική συμπάθεια, άλλοτε πάλι η χρήση δόλου αποτελεί αποκατάσταση του δικαίου και μάλιστα με την έγκριση ή προτροπή των θεών.
Στην Ελένη ο δόλος εμφανίζεται ως εξής : η Ελένη και η μοίρα της προσδιορίζονται από το δόλο των θεών (Ήρα και Αφροδίτη είναι υπεύθυνες για τις δύο Ελένες). Ακόμη και τώρα που αποκαταστάθηκε η αλήθεια η κατάσταση δυσχεραίνεται με τη διαμάχη των δύο. Γι’ αυτό η Ελένη προσπαθεί να διαλύσει με ανθρώπινο δόλο την απάτη των θεών και μάλιστα με τη σιωπηρή συμφωνία της Θεονόης, η οποία ως μάντισσα σίγουρα γνώριζε για την προσπάθεια εξαπάτησης του Θεοκλύμενου. Χωρίς αναστολές ή επιφυλάξεις η Ελένη προχωράει στο στήσιμο της πλεκτάνης με στόχο τη σωτηρία τους και με βοηθό τους θεούς. Επομένως, ο δόλος της Ελένης δεν απέχει σχεδόν καθόλου από το δόλο των θεών : Υπάρχει και εδώ η ανάμιξη αληθινού και ψεύτικου. Ο Μενέλαος εμφανίζεται ως ναυαγός, αλλά είναι στην πραγματικότητα ο Μενέλαος. Κι η Ελένη θα πενθήσει για έναν σύζυγο που στην πραγματικότητα είναι ζωντανός. Για μια ακόμη φορά ο Ευριπίδης προβάλλει ως βασική αρχή της ζωής την εναλλαγή αλήθειας/ψέματος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου