Η ενότητα ξεκινάει με τέτοιο τρόπο ώστε να τονιστεί και να υπογραμμιστεί εξαρχής η τραγικότητα του κεντρικού ήρωα, του Πάτροκλου. Η τραγικότητα αυτή δεν οφείλεται μόνο στο ότι ο θάνατος του Πάτροκλου αποτελεί κομμάτι της πλήρωσης της βουλής του Δία (δηλ. δεν ευθύνεται μόνον ο Δίας για το θάνατό του), αλλά και στην ύβρη που ο ίδιος διαπράττει. Ο ήρωας παραβλέπει τις συμβουλές του Αχιλλέα και τυφλωμένος από τις επιτυχίες του επιχειρεί να καταδιώξει τους Τρώες και να μπει ακόμη και μέσα στην Τροία. Εφαρμόζεται και πάλι το σχήμα άτη – ύβρη – νέμεση – τίση.
Η αριστεία του Πάτροκλου είναι αυτή που τον οδηγεί στην τύφλωση και ο Δίας με τον Απόλλωνα είναι αυτοί που θα αποδώσουν θεία διακαιοσύνη. Συνεχής αναφορά γίνεται όμως και στο ρόλο της μοίρας (στ. 707, 780, 849, 853, 856), η οποία συνυπάρχει ως δύναμη με τους θεούς και συχνά συνεργάζεται μαζί τους. Εδώ πράγματι το θέλημα του Δία φαίνεται να ταυτίζεται με εκείνο της μοίρας. Συνεπώς, η ζωή και το τέλος του Πάτροκλου καθορίζονται από τη συνεργασία ανθρώπινης ευθύνης και θεϊκής βούλησης. Τι είναι όμως εκείνο που προκαλεί την τύφλωση του Πάτροκλου κι οδηγεί στην υβριστική συμπεριφορά του; Η αριστεία, δηλ. τα κατορθώματά του που περιλαμβάνουν τα εξής :
1. σκοτώνει διαδοχικά εννέα αντιπάλους και κάποιους άλλους τρέπει σε φυγή.
2. τρεις φορές απειλεί τα τείχη της Τροίας και κάθε φορά εμποδίζεται απ’ τον Απόλλωνα, ο οποίος την τέταρτη φορά τον προειδοποιεί ότι δεν είναι η μοίρα η δική του αλλά ούτε και του Αχιλλέα να πάρουν την Τροία, προλέγοντας έτσι το τέλος των δύο ηρώων. Η επέμβαση του θεού βέβαια αποτελεί απόδειξη της γενναιότητας του Πάτροκλου. Παράλληλα όμως αποτελεί και υπενθύμιση στον ήρωα ότι η συμπεριφορά του αγγίζει την ύβρη.Ο Απόλλωνας απαντά μ’ αυτόν τον τρόπο και στην πρόταση – ευχή του Αχιλλέα να μπορούσε μόνος αυτός μαζί με τον Πάτροκλο ν’ αλώσει την Τροία.
3. Ο Πάτροκλος αντιμετωπίζει πεζός τον Έκτορα που βρίσκεται πάνω στο άρμα του και σκοτώνει τον ανδρείο ηνίοχό του Κεβριόνη. Η αντίδραση του Πάτροκλου στο φόνο του Κεβριόνη συνιστά πιθανότατα και ύβρη, αφού προκειμένου να τονίσει το θρίαμβό του ο ήρωας παρομοιάζει τον τρόπο, με τον οποίο πέφτει ο Κεβριόνης, με τη βουτιά δύτη στη θάλασσα για να μαζέψει στρείδια. Η αναφορά είναι ξεκάθαρα ειρωνική. Επίσης χαρακτηριστική είναι η παρομοίωση Έκτορα και Πάτροκλου με λιοντάρια που μάχονται για το ίδιο θήραμα, όταν οι δύο ήρωες διεκδικούν το σώμα του νεκρού ηνίοχου.
4. Ακολουθεί η διεκδίκηση του σώματος του νεκρού, το οποίο τελικά σκυλεύεται απ’ τους Τρώες κι ο Πάτροκλος με τρεις επιθέσεις σκοτώνει 27 αντιπάλους, κατόρθωμα μοναδικό. Όμως αυτό αποτελεί και την αρχή του τέλους σηματοδοτώντας την πτώση του ήρωα. Η κορύφωση της αριστείας του Πάτροκλου συνιστά ταυτόχρονα και την κορύφωση της τραγικότητάς του : στο απόγειο της δόξας του ο ήρωας αρχίζει την καθοδική πορεία.
Ο θάνατος του Πάτροκλου πραγματοποιείται σε τρεις φάσεις και πάντα με την έντονη παρουσία και ενεργή δράση του θεϊκού στοιχείου:
Α΄Φάση (στ. 786-806) : Καλυμμένος με ομίχλη ο Απόλλωνας πλησιάζει τον ήρωα από πίσω και χτυπώντας τον στην πλάτη τον αφοπλίζει. Παρατηρούμε ότι αυτή η παρέμβαση του θεού είναι απαραίτητη, γιατί κανένας θνητός δεν είναι σε θέση να σταματήσει τον ισόθεο Πάτροκλο. Ο ήρωας δε διαφέρει σε τίποτα στις πολεμικές επιδόσεις του από το σύντροφό του Αχιλλέα και μάλιστα φορώντας την πανοπλία του τελευταίου μπαίνει στο πεδίο της μάχης θεωρώντας τον εαυτό του άτρωτο. Ο ποιητής δηλώνει για τέταρτη φορά τη συμπάθειά του προς τον ήρωα με μία ακόμη αποστροφή σε β’ ενικό πρόσωπο. Οι κινήσεις αφοπλισμού του Πάτροκλου που εκτελούνται από τον Απόλλωνα είναι απολύτως συμβολικές : πρώτα ο ήρωας χάνει το κράνος του που κυλάει στο χώμα κάνοντας έντονο θόρυβο και μολύνεται με το αίμα των νεκρών. Αυτό δεν είχε συμβεί ποτέ στο παρελθόν. Το αίμα παραπέμπει στο θάνατο που σφραγίζει τη μοίρα του Πάτροκλου, αλλά κι εκείνη του Αχιλλέα. Τόσο ο κάτοχος της περικεφαλαίας όσο και ο προσωρινός χρήστης της θα έχουν την ίδια μοιραία κατάληξη. Όμως η ίδια μοίρα περιμένει και τον Έκτορα, στον οποίο ο Δίας προσφέρει την περικεφαλαία για να σκεπάσει το κεφάλι του. Ο θάνατος περνάει από τον έναν ήρωα στον άλλον. Αμέσως μετά ο Πάτροκλος χάνει το ακόντιό του και την ασπίδα του που φεύγει μαζί με τον τελαμώνα απ’ τους ώμους του. Ο Απόλλωνας ολοκληρώνει την απογύμνωση του ήρωα με την αφαίρεση του θώρακα κι έτσι το μεγαλύτερο μέρος σώματός του μένει εκτεθειμένο στον εχθρό. Παρατήρηση : τα όπλα που κατασκευάστηκαν από θεό αφαιρούνται πάλι από θεό. Ο αφοπλισμός του ήρωα πραγματοποιείται από πάνω προς τα κάτω συμβολίζοντας την πτώση του. Η κίνηση αυτή έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ανοδική μέχρι τώρα πορεία του Πάτροκλου.
Β΄Φάση (στ. 806-817): Ο Πάτροκλος παραλύει από την επίθεση του Απόλλωνα και ο Εύφορβος βρίσκει την ευκαιρία να τον χτυπήσει με τη λόγχη ανάμεσα στους ώμους. Ποιος είναι όμως ο Εύφορβος που εμφανίζεται ξαφνικά κι απροσδόκητα να πλήττει έναν τέτοιο ήρωα; Δεν είναι κανένας από τους γνωστούς πολεμιστές που θα μπορούσε να θεωρηθεί ισάξιος του Πάτροκλου, αλλά για να μην υποτιμηθεί ή απαξιωθεί, ο ποιητής μας δίνει κάποια στοιχεία ενδεικτικά της αξίας του (πρώτος στη λόγχη, στο τρέξιμο και στην ιππομαχία κι όταν για πρώτη φορά μπήκε στη μάχη, σκότωσε μόνος του 20 έφιππους άντρες). Αυτός, λοιπόν, πληγώνει τον Πάτροκλο (και πάλι εδώ ο ποιητής σε β΄ενικό εκφράζει τη συμπάθειά του στον τραγικό ήρωα) και αφού αφαιρεί από το σώμα του τραυματισμένου τη λόγχη, το βάζει στα πόδια για να μην αναγκαστεί να τον αντιμετωπίσει. Πώς εξηγείται όμως αυτή η δειλία από έναν τόσο «άξιο» πολεμιστή; Ουσιαστικά εξυπηρετεί την πρόθεση του ποιητή να τονίσει την ανδρεία του Πάτροκλου.
Γ΄Φάση (στ. 818-863): Ο Έκτορας τρίτος έρχεται και καταφέρνει με τη λόγχη του το τελειωτικό χτύπημα στον Πάτροκλο. Σε μια θαυμάσια παρομοίωση ο Έκτορας γίνεται λιοντάρι και ο Πάτροκλος από λιοντάρι γίνεται αγριόχοιρος που τα βάζει με το λιοντάρι, αν και γνωρίζει ποιο είναι το τέλος του. Ωστόσο ο Έκτορας επιδεικνύει μια συμπεριφορά εντελώς υβριστική, καυχώμενος για το κατόρθωμά του. Μέμφεται τον Πάτροκλο που πίστεψε ότι μπορεί να πάρει την Τροία όσο ο ίδιος είναι ζωντανός και δε διστάζει να τον προσβάλει λέγοντας ότι τα όρνεα θα φάνε το σώμα του, μεγάλη προσβολή για ένα νεκρό. Αυτή όμως η κατάληξη περιμένει τον Έκτορα. Επιπλέον, τον ειρωνεύεται διαστρεβλώνοντας τις οδηγίες του Αχιλλέα προς τον Πάτροκλο με την πεποίθηση ότι ο ίδιος ο Αχιλλέας έστειλε το σύντροφό του στο θάνατο. Η ύβρις του Έκτορα τονίζεται ακόμη περισσότερο μέσα από την τραγική του πλάνη. Ο Πάτροκλος βέβαια δεν αφήνει αναπάντητη την προσβολή του Έκτορα, αλλά του ανταποδίδει την ειρωνεία υπενθυμίζοντάς του ότι η νίκη του οφείλεται στους θεούς κι ότι οι μέρες του είναι μετρημένες, αφού θα χαθεί από το χέρι του Αχιλλέα. Με τα λόγια αυτά ο Πάτροκλος αφήνει την τελευταία του πνοή και ο Έκτορας προσπαθεί να ξορκίσει το κακό (δηλ. την αναπόφευκτη μοίρα του) αντιστρέφοντας τα λόγια του νεκρού ήρωα : μήπως ο Αχιλλέας είναι αυτός που θα χάσει τη ζωή του από τα χέρια του Έκτορα; Η υβριστική συμπεριφορά του Έκτορα κορυφώνεται με τη βίαιη αφαίρεση της λόγχης από το σώμα του νεκρού και το σπρώξιμό του στο χώμα.
Μπορούμε να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα στις φάσεις που περιγράψαμε : ο τρόπος με τον οποίο πεθαίνει ο Πάτροκλος δεν είναι καθόλου τιμητικός για αυτούς που τον εκτελούν. Η διαδικασία ξεκινάει με την επέμβαση του Απόλλωνα που δεν εμφανίζεται καν μπροστά στον ήρωα, αλλά καλυμμένος μέσα σε προστατευτική ομίχλη τον χτυπά πισώπλατα. Από την αρχή μέχρι το τέλος οι επεμβάσεις των θεών στερούνται οποιασδήποτε ηθικής προσεγγίζοντας την ανθρώπινη συμπεριφορά. Με άλλα λόγια οι θεοί δε διαφέρουν σε τίποτα στη συμπεριφορά τους απ’ τους κοινούς θνητούς, λειτουργούν χωρίς αναστολές κι ηθικούς φραγμούς. Έτσι η συμπεριφορά του Απόλλωνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δειλή και άνανδρη. Οι ίδιοι χαρακτηρισμοί θα μπορούσαν να αποδοθούν και στον Εύφορβο που χτυπά τον Πάτροκλο, όταν ο τελευταίος είναι ήδη απογυμνωμένος από το θεό, δηλ. μία σχετικά εύκολη υπόθεση. Και αφού τον πλήττει με τη λόγχη, σπεύδει να το βάλει στα πόδια, για να αποφύγει από φόβο μία κατά μέτωπο σύγκρουση με τον ήρωα. Τελευταίος και καταϊδρωμένος έρχεται ο Έκτορας που αποτελειώνει τον Πάτροκλο και γίνεται υβριστής εκ του ασφαλούς, αφού έχουν προηγηθεί ένας θεός κι ένας σχετικά άγνωστος θνητός. Σε καμία περίπτωση ο Έκτορας δεν μπορεί να θεωρήσει το θάνατο του Έκτορα προσωπικό του κατόρθωμα, αν και κομπάζει προκλητικά γι’ αυτό, αντιθέτως η όλη διαδικασία είναι εξαιρετικά απαξιωτική για τον ίδιο και απείρως τιμητική για τον ίδιο τον Πάτροκλο. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι ο Έκτορας μπαίνει στη μάχη μόνο μετά την παρότρυνση του Απόλλωνα που με τη μορφή ενός συγγενή του τον παρακινεί με λόγια σκληρά να ενεργοποιηθεί. Στην πραγματικότητα διστάζει κανείς να δώσει απάντηση στο ερώτημα : ποιος είναι περισσότερο τραγικός από τους δύο ήρωες; Ο Πάτροκλος που πίστεψε πως έγινε Αχιλλέας υπηρετώντας ένα σχέδιο των θεών ή ο Έκτορας που σκέφτεται και δρα μέσα στην άγνοια και στην πλάνη; Πάντως στο τέλος το τίμημα είναι ίδιο και για τους δύο.
Τα εκφραστικά μέσα
- Το τριαδικό σχήμα με χρήση όχι μόνο του αριθμού 3 αλλά και πολλαπλασίων του (στ. 702-7, 784-8, 694-8, 850).
- Αποστροφή (ποιητή προς τον Πάτροκλο σε β΄ενικό πρόσωπο, στ. 692-3, 744, 754, 787-8, 812-3, 843): έτσι δηλώνεται η συμπάθεια του ποιητή προς τον ήρωα και η συναισθηματική του φόρτιση για τον επικείμενο θάνατό του.
- Προσημάνσεις (στ. 686-7, 688-91, 692-3, 700-1, 707-9, 730, 751-4, 780, 787, 799-800, 851-54).
- Παρομοιώσεις
Στ. 745-9 : Αναφορικό μέρος (στ. 745-8), δεικτικό μέρος (στ. 749), κοινός όρος (η φορά και ευκολία της πτώσης). Τι πετυχαίνει: α. Παραστατικότητα β. Αντίθεση ανάμεσα σε μια πολεμική και μια ειρηνική σκηνή και γ. Ειρωνεία.
Στ. 752-4 : Αναφορικό μέρος (στ. 752-3), δεικτικό μέρος (στ. 754), κοινός όρος (η ορμή). Τι πετυχαίνει: α. Παραστατικότητα β. Προσήμανση του θανάτου του Πάτροκλου.
Στ. 757-61 : Αναφορικό μέρος (στ. 757-8), δεικτικό μέρος (στ. 759-61), κοινός όρος (η λύσσα, η γενναιότητα). Τι πετυχαίνει; α. Παραστατικότητα β. Ισοτιμία αντιπάλων
Στ. 765-71 : Αναφορικό μέρος (στ. 765-9), δεικτικό μέρος (στ. 770-1), κοινός όρος (η ορμή). Τι πετυχαίνει; α. Ζωντάνια και παραστατικότητα β. Ακουστική εικόνα γ. Μεταφορά του ακροατή/αναγνώστη στον κόσμο της φύσης και ανάπαυλα δ. ο συσχετισμός ανθρώπινου και φυσικού στοιχείου προσδίδει μεγαλύτερη σπουδαιότητα στο ανθρώπινο
Στ. 823-9α : Αναφορικό μέρος (στ. 823-6), δεικτικό μέρος (στ. 827-9α), κοινός όρος (η θανάτωση του αντιπάλου). Τι πετυχαίνει; α. Παραστατικότητα β. Προβολή γενναιότητας Πατρόκλου γ. προβολή ανισότητας σύγκρουσης.
Επίσης, στ. 705, 743 και 786.
- Ειρωνεία (επική ή τραγική) : στ. 744-50, 832-5, 836, 838-41α, 860-1.
- Αντιθέσεις : στ. 684-785 με 786-857, 772-6 με 779-80.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου